İstər biznes əməliyyatları, inkişaf və genişləndirilmə üçün istərsə də başqa şirkət satınalınması, optimal maliyyələşmə (həm daxili həm də xarici) mənbələrinin seçilməsi vacibdir. BigTechs-lərin (Facebook, Apple, Amazon, Microsoft, and Google) balans hesabatı sahib olanlar istisna olmaqla, Azerbaycandakı bütün menecement komandalarının əməliyyatlarının bir nöqtəsində xarici kapitala çıxışa ehtiyac duyacaqlar və buna görə də onlar bu mənbələrin müsbət və mənfi cəhətlərindən xərbərdar olmalıdırlar. Lakin müsbət və mənfi cəhətlər sadəcə maliyyə xərclərindən asılı deyil, ilk növbədə menecement komandasının sadəcə həmin şirkətə xas olan biznes strategiyasından asılıdır. Beləliklə, bütün şirkətlərin özünü necə maliyyələşdirməli oluduğuna dair vahid cavab yoxdur.

Hər şirkət üçün üç maliyyə mənbəyi var: daxili vəsaitlər, borc və kapital. Daxili maliyyələşməni borca və borcu kapitala üstün tutan bu sıralama TWC Analysis of the Global Financing Mix tədqiqatının nəticəsidir. Tədqiqat göstərir ki, şirkətlərin 70%-i daxili vəsaitlər, 20%-i borcla və 5-10%-isə kapital ilə maliyyələşir. Bundan əlavə, borc və ya kapital arasında seçimə gəldikdə isə, qlobal perspektivdə nəticə göstərir ki, qərara təsir edən əsas amil şirkətin fəaliyyət göstərdiyi bazarın hansı inkişaf mərhələsində olmasıdır. Yəni, inkişaf etmiş bazarlardakı şirkətlər kapital bazarlara daha yaxşı çıxış, səhmdarların müdafiəsi, daha çox private equity and venture capital maliyyəsi və ümumilikdə daha çox kapitala çıxışın imkanlarının olduğuna görə onlar daha çox kapitaldan istifadə edirlər, ancaq inkişaf etməkdə olan bazarlardakı şirkətlər isə əks səbəblərə görə borcdan (əsasən bank kreditlərindən) istifadə edirlər.

İnkişaf etməkdə olan bazarlardakı şirkətlər üçün borc və kapitalın müsbət və mənfi tərəflərini başa düşmək üçün götürək, məsələn, Azərbaycanda bir icraçı direktor (nəzarət səhmdarı) ölkənin ən böyük taxta və ağac məhsulları istehsalçılarından biri olan Lumberwood ASC adlı şirkəti idarə edir və şirkət ağır maliyyə vəziyyətində olduğuna görə sağ qalmaq üçün maliyyəyə ehtiyacı duyur. Lumberwood ASC-nin vəziyyəti haqqqında qısa ideya versək, şirkət son illərdə sürətlə böyüyür və şirkət homogen məhsulların satışı ilə məşğuldur, bu o deməkdir ki, funksionallıqdan başqa bir şey təklif edə bilmədiyi üçün şirkət müştərilərindən qiymət premiumu tələb edə bilmir, buna görə də, şirkət əsas olaraq qiymət üzərində rəqabət aparmalı, xərclərə nəzarət etməli, yaxşı müştəri və təchizatçı münasibətləri saxlamalıdır. Lakin, yüksək satış həcmi (və minimal qros marja) daha çox likvidliyə tərcümə olunmadığı üçün daha çox avadanlıq, əmlak və inventorın alınmasına gətirib çıxarır və bu da özlüyündə xarici maliyyə ehtiyacının yaranmasına gətirib çıxarır. Bu vaxta kimi icraçı direktor bu maliyyələşmə boşluğunu qısamüddətli kredit ilə doldurub, ancaq bu maliyyələşmə kanalı kifayət etmədiyindən, direktorun daha çox maliyyə tapmağa ehtiyacı var. Bəs icraçı direktor hansı maliyyə mənbələrindən istifadə etməlidir?

Əgər icraçı direktor çeviklik (flexibility) tələb edirsə o zaman faizlər, əhdlər və girovlardan ibarət olan borc optimal seçim olmaya bilər, çünki vəziyyət mənfiyə doğru gedərsə və faiz dərəcələri yüksəlsə, “aşağı marjanı” və “qiymət rəqabətini” nəzərə aldıqda, mənfəət az olduğu üçün Lumberwood ASC mənfəət yox zərər edə bilər. Kredit əhdləri isə borcun həcminə görə şirkətin gələcəkdə daha çox borc əldə etməsini məhdudlaşdıra bilər. Buna görə də, çevikliyə gəldikdə, kapital daha yaxşıdır.

Əgər söhbət riskdən gedirsə, sual Lumberwood ASC-nin likvidlik sıxıntısı çəksə belə faiz və əsas borcun ödəmə qabiliyyətindən gedir. Belə desək, borc nə qədər yüksək olarsa, onu qaytara bilməmək, daha çox maliyyə sıxıntısı və iflas ehtimalı bir o qədər yüksəkdir (həm də səhmdarlar və borc sahibləri üçün daha çox risk deməkdir). Buna görə də, riskə gəldikdə, kapital daha yaxşıdır.

Əgər söhbət mənfəətə olan təsirdən gedirsə, mənfəətə vergi müdafiəsi (tax shiel) və faiz ödənişləri təsir edir, buna görə də burada borcun artması ilə yaranan vergidən əvvəlki ROA (aktivlərin gəlirliliyi) borclanma dərəcəsindən yüksəkdirsə, burada Lumberwood ASC üçün borc kapitaldan daha yaxıdır, çünki borc ROE-ni (kapitalın gəlirliliyini artıracaq). Buna görə də, mənfəətə olan təsirə gəldikdə, borc daha yaxşıdır.

Əgər söhbət nəzarətdən gedirsə, icraçı direktor əlavə səhmlərin buraxılışından yaranacaq mülkiyyət azalmasının şirkətdə qərarların qəbul edilməsinə necə təsir edəcəyini nəzərə almalıdır. Əgər icraçı direktor yeni səhmdarların mövcudluğu ideyasına müsbət baxmırsa, oz zaman o şəxsi vəsaitlərindən istifadə edərək Lumberwood ASC-yə olan riskini artıra bilər. Buna görə də, nəzarətə gəldikdə, borc daha yaxşıdır.

Əgər söhbət zamanlamadan gedirsə, o zaman icraçı diektor bu suallara cavab verməlidir; kapital bazarları (borc və səhm bazarı) “mehribandırmı”? Faiz dərəcələri yüksək yoxsa aşağıdır, və ya hansı istiqamətə yönəlir? Lumberwood ASC-nin səhm buraxması üçün yaxşı vaxtdırmı? Buna görə də, zamanlamaya gəldikdə, bu tamamilə kapital bazarlarının isti və ya soyuq olmasından asılıdır.

Əgər söhbət başqa amillərdən gedirsə, o zaman biz icraçı dirketor və digər səhmdarların borclara münasibətini bilməliyik. Doğrudur ki, borc menencement komandasının əvvəlkindən daha yaxşı işləməsi üçün nizam-intizam rolu var, lakin borcun səhmlərin reytinqinə necə təsir edəcəyini bilmək vacibdir.

Buna görə də, Lumberwood ASC-nin icraçı direktorunun yeni səhmdarlara üstünlük vermək istəmədiyini fərz etsək, şirkət üçün ən optimal maliyyə mənbələri ya icraçı dirketorun şirkətə daha çox investisiya etməsi ya da əməliyyatların sabit davamı üçün uzunmüddətli borc almaqdır (qısamüddətli borclara etibar etmək əvəzinə) və yaxud bu iki seçimin qarışığını etmək. Əlavə olaraq, icraçı direktorun əlinin altında aktivlərin satışı, lizinq, faktorinq, private və venture capital maliyyələşdirməsi və sairə kimi digər alətlərdə var, ancaq bunlar verilən misalın sadəliyini qorumaq üçün nəzərə alınmamışdır.

Sonda, Azərbaycandakı şirkətlərin borc və ya kapital arasında seçim etməsinə gəldikdə, hamının problemini həll edən bir həll yolu yoxdur, optimal qərar ilk növbədə hər şirkətin öz biznes strategiyasına əsaslanır.